Thursday, May 18, 2006



کتيبه قمچيقای: بخشی از اسناد تاريخ آزربايجان

سيد‌لطيف حسيني

روستاي قمچقاي در 45 كيلو‌متري شمال بيجار و در كنار رود قمچقاي واقع شده ‌است. مردم قمچقاي و ديگر روستاهاي اطراف با زبان تركي تكلم مي‌نمايند.



کتيبه قمچقای

شاهلار دره‌سي يا دره پادشاهان- چاههاي قلعه قمچقاي- پله‌هاي زير زميني در محوطه قلعه

در مغرب روستاي قمچقاي دره‌ي مرتفعي قرار دارد كه به دره‌ي آسياب معروف است. كتيبه‌ي قمچقاي در فاصله‌ي يك كيلومتري مغرب اين روستا بر روي صخره‌اي به ارتفاع ده متري در دره‌ي آسياب به خط هيراتيك (شبيه خط هيروگليف) نوشته شده است. در فاصله‌ي 6 كيلو‌متري مغرب اين كتيبه قلعه‌ي عظيمي قرار دارد كه حائز اهميت بسيار است.


چنين به نظر مي‌رسد كه سازندگان اوليه اين قلعه همان نويسندگان كتيبه‌ي قمچقاي بوده‌اند.

رودهايي كه از اطراف بنا مي‌گذرند، دره‌هاي عميقي را به وجود آورده‌اند كه ارتفاع برخي قسمتهاي آن بيش از 200 متر مي‌باشد. تنها راه ارتباطي قلعه با خارج، گذرگاه باريكي است كه با دست ساخته شده‌است و يك نفر به دشواري مي‌تواند از آن بگذرد، ‌از استحكام و موقعيت سوق‌الجيشي قلعه چنين بر مي‌آيد كه جنگهاي سختي در اين منطقه در مي‌گرفته است .

وسعت قلعه كه بالغ بر 5000 متر‌ مربع است با مخازن متعدد آب كه در سنگ بريده شده و پناهگاه زيرزميني آن كه با عمق 41 پله در زير قلعه بنا شده حاكي از وجود تمدن درخشاني در اين منطقه بوده ‌است.

در بين مردم منطقه، قلعه‌ي قمچقاي به نام قلعه‌ي آيتوس مشهور است و حتي داستانها و افسانه‌هايي در مورد آيتوس سردار قلعه و جنگهايي كه وي انجام داده و همچنين وضعيت داخل قلعه بر سر زبانهاست.

تاكنون تحقيقات مهم باستانشناسي در مورد كتيبه و قلعه قمچقاي صورت نگرفته است، اما برخي نظريه‌‌ها حاكي از آن است كه خط سومريان در آغاز نيمه تصويري (هيراتيك) و شبيه كتيبه‌ي قمچقاي بوده‌ است.

مرحوم پروفسور زهتابي درباره خط سومريان مي‌نويسد :«گر چه در بادي امر پيش از خط ميخي الفباي ديگري نيز كه شبيه خط هيروگليف بوده، وجود داشته، ليكن عمر آن زياد نبوده است. به عقيده‌ي دانشمندان تاريخ‌نگار خط ميخي را سومريان بعد‌ها اختراع نموده‌اند». سومريان التصاقي زبان مردمان متمدني بوده‌اند كه از آسياي مركزي به بين‌النهرين مهاجرت نموده‌اند.

مرحوم پروفسور زهتابي در اين مورد مي‌نويسد: «سومريان و ايلاميان از طريق گذرگاه دربند به اين منطقه (بين‌النهرين و شوش) در آمده و به هر روي از آزربايجان عبور كرده‌اند. در جريان گذر آنان از آزربايجان قبايل و طوايفي از ايشان در اين ناحيه رحل اقامت افكنده و در نتيجه‌ي هم‌جوشي و آميزش با اهالي محلي در طول قرنهاي متمادي، اقوام گوتي و لولوبي را به وجود آورده‌اند» .2

اما راجع به كتيبه‌ي قمچقاي كه در مجله‌ي اثر در شماره‌هاي 15 و 16 كه در زمستان سال 1367 ش. به چاپ رسيده، چنين آمده‌است: «با توجه به اين حقيقت كه قدمت كتيبه‌ي قمچقاي از الواح سومري بيشتر است (هزاره‌ي چهارم ق. م) و با توجه به در نظر گرفتن اين موضوع كه اولين واضعان خط، سومريان بوده‌اند تصور مي‌شود كه قلعه و كتيبه‌ي قمچقاي در اصل متعلق به سومريان بوده‌است» .3

محمود كردواني نيز در سال 1356 ش. به بررسي قلعه و كتيبه‌ي قمچقاي مي‌پردازد كه در مجله‌ي بنياد فرهنگ ايران در سال 1356 چنين آمده ‌است: «وجود اين تمدن آنهم در حدود هزاره‌ي چهارم ق.م باعث اعجاب و شگفتي است، اما موضوعي كه بيش از همه چيز انسان را به تحسين وا مي‌دارد، وجود كتيبه‌ي مكشوفه كه با خط نيمه تصويري (هيراتيك) به دست اقوام و ساكنين اين قلعه نوشته شده، گواه بر فرهنگ و تمدن مترقي اين اقوام است».4
محمود كردواني در مقاله‌اي ديگر تحت عنوان كتيبه‌ي قمچقاي فرضيه‌اي نو در باره‌ي منشأ خط مي‌نويسد: «گمان مي‌رود كتيبه‌ي قمچقاي يك متن مذهبي باشد، زيرا معني «خدا»، «معبد»، «آب»، «رعد و برق» از برخي علائم آن به خوبي استنباط مي‌گردد. بعيد نيست كتيبه، شامل نام خداياني باشد كه ساكنان اين منطقه مي‌پرستيدند. رو به روي كتيبه در آن سوي دره‌ي آسياب آثار يك ديوار سنگي نيز وجود دارد كه گمان مي‌رود، پرستشگاهي مربوط به همين زمان بوده باشد».5

در قلعه قمچقاي كاوشهاي فراواني توسط افراد سود‌جو صورت گرفته؛ اگر كاوشهاي علمي توسط باستانشناسان منصف در منطقه صورت گيرد؛ امكان دارد از قلعه‌ي قمچقاي و زمين‌هاي اطراف آن مدارك و اسناد مهم و جالبي به دست آيد.

گفتني است كه در شهرستان بيجار ‌گروس ده‌ها تپه‌ي باستاني متعلق به هزاره‌هاي قبل از ميلاد وجود دارد. اخيرا" حدود 100 شئي تاريخي توسط نيروي انتظامي بيجار در روستاي چشمه منتش از چهار نفر قاچاقچي عتيقه كشف و ضبط شد كه در ميان آنها پيكره‌ي 3 پادشاه از جنس مفرغ ديده مي‌شود كه بر روي تاج يكي از آنها اشكال ماه و ستاره نمايان است. بيشتر اين اشياء متعلق به هزاره‌هاي قبل از ميلاد است. متأسفانه بدون اينكه تحقيقاتي علمي و باستانشناسي بر روي آنها صورت گيرد، طبق معمول اشياء مربوط به هخامنشيان عنوان شده است.

منابع:

1ـ تاريخ ديرين تركان ايران. ترجمه‌ي علي احمديان سراي. سال1381 ، صفحه‌ي 34.
2ـ همان. احمديان سراي. صفحه‌ي77.
3ـ مريواني، محمد. بيجار در گذر زمان سال 1382، صفحه‌ي 48.
4ـ همان. مريواني، صفحه‌ي49.
5ـ آناهيد. ماهنامه‌ي پژوهشهاي ايران شناسي، شماره‌ 6 خرداد 1384 صفحه80.

0 Comments:

Post a Comment

<< Home