نمايش عروسكي تركي «جيران» در شهرستان بيجار آذربايجان

نمايش عروسكي «جيران» يكي از نمايشهاي سنتي از ياد رفته بيجار مي باشد. جيران در زبان تركي به معني آهو است

عروسك «جيران» فقط مختص شهرستان ترك نشين بيجار مي باشد. البته با توجه به تحقيقات به عمل آمده از آنجايي كه بيجار از نظر تاريخي نسبت به ساير شهرهاي استان قدمت بيشتري دارد ،از لحاظ به كارگيري عروسكهاي سنتي در موارد مختلف تنوع بيشتري دارد. مسئله قابل توجه ديگر اينكه با توجه به اختلاف مذهب در استان كردستان عروسكهايي مثل «جبرئيل» كه شرح آن خواهد آمد فقط مختص شهرهاي شيعه نشين ترك چون بيجار است كه بيشتر جنبه آييني و مذهبي دارد. و در ساير شهرهاي استان مشابه آن ديده نشده است.

خلاصه داستان:

مردي و زني روستايي صاحب بچه نمي شوند . اين موضوع مرد را نگران كرده بز را جايگزين بچه كرده با او اُخت مي گيرد . پس از مدتي بز مرده و منجر به جنون نسبي مرد مي شود . زن به خاطر نجات شوهر خود دست به ساخت عروسكي با شكل و شمايل بز مي زند تا بلكه همسر خود را از اين بلا نجات دهد . زن موفق شده، مرد با عروسك ساخته شده در آبادي خود شروع به اجراي نمايش كرده با استقبال مردم ده روبرو مي شود . مرد كه مي بيند مردم به او پول مي دهند زن و آبادي خود را رها كرده به روستاهاي اطراف ميرود . مدتها از او خبري نيست تا اينكه در اواخر عمر به خاطر بيماري به روستاي خود برمي گردد .و به خاطر نبود بچه اي كه بتواند بعد از او عروسك را بگرداند آن را داخل تنور انداخته ، مي سوزاند . . .

جيران :

در روستاي «ده بُنه» كودكي متولد مي شود به نام «الله كرم». او پس از سالها دست و پنجه نرم كردن با مشكلات به دلايلي به روستايي ديگر در حوالي بيجار به نام «طهمورث» عزيمت مي كندو در همان جا با دختري ازدواج مي كند ولي از قضاي روزگار صاحب هيچ فرزندي نمي شوند. او كه خود را تنها احساس مي كند ،دست به ساخت عروسكي نمايشي زده نامش را «جيران» مي گذارد. جيران تنها همدم او در تمام لحظات زندگي و تنها همراه او در شاديها و غمها مي شود .مشهدي الله كرم در همان روستا شروع به اجراي نمايش عروسكي با جيران كرده و پس از كسب تجربيات به موفقيتهايي دست يافته پس از آن راهي روستاهاي اطراف مي شود .

جيران در زبان تركي همان آهوي فارسي است و شبيه بز بوده است . اينكه چرا نامش را جيران گذاشته مشخص نيست . فقط آنچه مسلم است اين است كه جيران به دست خود الله كرم و با تكه پارچه ها و تكه چوبهايي كه در دست داشته است ساخته شده است. نا گفته نماند كه الله كرم دايره اي داشته و احتمالاً از صداي خوبي بهره مند بوده است. عده اي معتقدند كه الله كرم اصلاُ مطرب بوده به همين دليل جيران را طوري ساخته كه بتواند بنوازد، بخواند و هم اينكه همزمان جيران را بگرداند. به اين صورت كه جيران را روي تكه تخته اي با ترفندي خاص ثابت كرده و نخهايي از سر و دم جيران به انگشتان تواناي خود وصل كرده تا پس از خواندن و حركات دستانش در حين نواختن عروسك بالا و پايين بپرد.

همانطور كه اشاره شد الله كرم ابتدا از روستاي خود شروع به هنر نمايي و جلب مردم مي كند . مي گويند وي در عروسيها و شاديها و همچنين در شبهاي طولاني پاييز و زمستان برنامه اجرا مي كرده و اهل آبادي در مقابل به او پول و يا هديه اي مي دادند. پس از مدتي الله كرم راهي روستاهاي ديگر در اطراف بيجار مي شود . مي گويند گاهي زنش مدتها از او بي خبر بوده است . تا اينكه در اواخر عمر به دلايل خستگي و مريضي به روستاي خود باز مي گردد و در بستر مي افتد. و به دليل نبود بچه اي كه پس از او عروسك را بگرداند ،الله كرم جيران را تكه پاره كرده و در اتش تنور مي اندازد . به همين دليل هيچ اثري از اين عروسك نمانده و كسي دست به باز آفريني ان نزده است .

بر اساس شواهد و قرائن ،طول عروسك جيران حدود 30-25 سانتي متر و عرض آن 15-10 سانتي متر بوده است . و براي ساخت و تزيين آن لز تكه پارچه هاي رنگي و مهره هاي كبود ( كه در استان كردستان به عنوان چشم زخم استفاده مي شود) و همچنين زنگوله هاي كوچك استفاده مي كرده است .

اينكه اين عروسك زاييده خلاقيت خود مشهدي الله كرم بوده و يا آن را قبلاُ جايي ديده اطلاع دقيقي در دست نيست اما قدر مسلم اين عروسك يكي از زيباترين و جذاب ترين عروسكهاي نمايشي خلق ترك در استان كردستان بوده است و بعدها كسي شبيه آنرا نديده و هنوز كه هنوز است مردم بيجار و روستاهاي اطراف اسم جيران و مشهدي الله كرم را با هم به زبان مي آورند.