دده قورخود ياتيري و دنيز بولاغي (بقعه باباگرگر و چشمه دنگز) در قروه آزربايجان

سؤزوموز

از وبلاگ بيجار-قروه آزربايجان

در ٢٣ كيلومترى شمال شرقى بلوك اسفندآباد سابق در شهرستان قروه آزربايجان (در تقسيمات كشوري فعلي در تركيب استان كردستان) ٬ در دشتى فراخ روستاى باباگرگر قرار دارد ּ

در اين روستا چشمه هميشه جوشان شفابخشى بنام "تنگز" وجود داردּ در فاصله دو كيلومترى اين محل و در مسير روستاهاى قصلان و دلبران٬ "زيارتگاه باباگرگر" ديده مىشود كه منسوب به امامزاده سيد جلال الدين (به گفته برخي از نوادگان امام باقر) و در ادبيات عاشيقى تركى منتسب به دده قورخود استּ

بقعه باباگرگر (بابا قورقور ياتيري)

قروه، شهري سردسير واقع در دشتي وسيع با معادن فراوان، سنگ هاي تزييني و ساختماني در اطرافش و با فرهنگ تركي در تمام نواحي شمالي و شرقي و جنوبي شهرستان و كردي در برخي نواحي غرب آن. در ٢٣ كيلومتري شمال شرقي شهر٬ روستاي بابا گرگر كهنه (قديمي) قرار دارد كه بر اثر زلزله ويران شده است. اين روستا با طبيعت سبز در دشت نسبتا وسيعي واقع گرديده كه توسط تپه ماهورهاي طبيعي احاطه شده است. بلوك اسفندآباد كه در گذشته آن را «قلمرو علي لشگر» مي گفتند در غرب استان آزربايجاني همدان واقع شده و مركز حكومت آن در سابق روستاي قصلان بوده استּ معدن سنگ مرمري در اين ناحيه واقع شده بود كه تمام مرمرهاي قلعه حكومتي و مسجد دارالاحسان و اغلب عمارات و حمام هاي شهر سنندج از آن جا تامين مي شده اند. بلوك اسفندآباد در قديم داراي 94 قريه بوده كه يكي از روستاهاي آن قريه باباگرگر است.

در اين محل چشمه‌هاي آهك‌ساز فراوان، برجستگي‌هايي به وجود آورده‌اند كه مشهورترين آنها «اژدها» با حدود 300 متر طول 5 متر ارتفاع و پهنايي بين 4 تا 7 متر نام دارد. هر اندازه ارتفاع آن افزايش يافته، پهناي شكاف آن نيز به علت رسوب‌گذاري جديد تنگ‌تر شده است. در شرق و شمال شرقي اژدها چند برجستگي در جهات مختلف، اما كوچكتر از آن وجود دارد كه محل شكاف خروج آب هنوز در وسط آن به چشم مي‌خورد. اين برجستگي‌هاي كوچكتر را دست‌هاي اژدها مي‌نامند. در چندين نقطه آب از شكاف زمين بيرون مي‌آيد و حفره‌هاي خروج گاز آن نيز فعال است. طعم آب آن شور و تلخ و گويا براي امراض سوداوي و جلدي مفيد است.

در فاصله دوكيلومتري اين محل و در مسير روستاهاي «دلبران» و «قصلان» "زيارتگاه بابا گرگر" منسوب به امامزاده سيدجلال الدين ديده مي شود كه به گفته اهالي از نوادگان امام باقر (ع) است. اين بقعه از ديدني‌هاي شهرستان قروه و امامزاده‌ي معتبري است كه در روستاي باباگرگر (گورگور) و در شهرستان قروه آزربايجان واقع شده است . امام زاده باباگر مکان مذهبي معتبري است كه به باوه گرگر نيز مشهور استּ

مدفن اين امام زاده بر صخره سنگي بلندي حاصل از آب ها و گازهاي معدني ساخته شده استּ مقبره امامزاده از چند بخش تشكيل يافته٬ اتاق اصلي و گنبدي شكل آن در بخش جنوبي و اتاق هاي ديگر در ضلع شرقي جاي دارد. ورودي بنا به صورت ديوارچيني از خشت و قلوه است و پوشش چوبي دارد و اتاق مقبره داراي گنبدي شلجمي است . در ساخت گنبد از سنگ هاي لاشه اي محلي روي پايه هاي خشتي و سنگي استفاده شده است . اين بقعه داراي تزئينات خاصي نيست.

تاريخ دقيق ساخت بقعه مشخص نيست ، ولي به نظر مي رسد كه پيش از دوره حاكميت دولت تركي-آزربايجاني قاجار توسط معماران محلي ساخته شده باشد . مردم منطقه به اين بقعه شريف اعتقاد وافري دارند و در مورد اين سنگ كه به شكل اژدهاست، نقل قول هاي مختلف شده است.

باباگرگر - دده قورخود:

گرگر-قورقور كلمه اي تركيبي تركي استּ در زبان تركي قور به معاني جرقه٬ شراره٬ اخگر٬ آتشپاره و ּּּ استּ (قورخانه به معني زرادخانه از همين ريشه است)ּ همچنين گورگور به معاني آبشار و شعله٬ و قورقور نيز به معاني آواي درهم و بر هم٬ ظرف آهني براي نوشيدن آب٬ ناودان كوچك٬ قوطي آهني بيضي شكل استּ علاوه بر نام خود گورگور٬ اكثريت مطلق اسامي جغرافيايي پيرامون آن نيز اعم از روستا و رود و كوه و تپه و ּּּּاز جمله در غرب آجي چاي٬ در جنوب اوچ بلاغ٬ قره خان بلاغ٬ ديره كلو٬ قزلجه كند٬ و در شمال غري دوغان٬ باشلوجه٬ قوچاق٬ּּּهمه تركي استּ

گرچه محتمل است كه نام گورگور و يا قوقور داراي معاني فوق الذكر بوده باشد اما با اينهمه بعضي از اهالي ترك٬ در ادبيات فولكلوريك تركي و آزربايجاني و حتي محققين باباگرگر را با دده قورقود و بقعه باباگرگر را با مزار دده قوقود يكي ميدانندּ بويژه در ادبيات آشيقي تركي٬ مزارهاي با نام گرگربابا٬ به دده قورقود انتساب داده مي شوندּ يكي از محققين در اينباره چنين مي گويد: "در نقلي قولهايي كه از برخي از آشقان ميشود٬ رواياتي مبني بر آنكه دده قورقود با پيغمبر اسلام ملاقات كرده و پس از ديدار با وي در راه بازگشت٬ دين اسلام را به طوايف ترك اوغوز آموخته استּآنگونه كه ما شنيده ايم در استانهاي كرمانشاه و خوزستان٬ همچنين در خاك عراق٬ مكانهايي با نامهايي مانند باباگورگور٬ باباغرغر و ּּوجود دارندּ نام اين اماكن با روايات نقل شده از آشقان منطبق است و مي توان به همچو استنباطي رسيد كه دده قورقود در زمانه خود٬ شخصي مشهور بوده و در مسير خود به حجاز براي ديدار با پيغمبر اسلام ٬ در محلهايي كه اتراق نموده نام خود را به يادگار گذارده استּ اين محلها در راه آزربايجان٬ كرمانشاهان٬ خوزستان و عراق بوده و در يك مسير قرار دارندּ باباگرگر و بابا غرغر٬ تلفظ فارسي و عربي دده قورقود استּ " (دده‌قورقود داستانلاري‌نين مضمونو و اونلارين يارانما- يازي‌يا آلينما تاريخي٬ سميرا اعاشه‌طلب- ادبيات فارسي- دانشگاه علامه طباطبايي)

گرچه امروزه اكثرا فرم "قورقود" بكار مىرود با اينهمه شكل صحيح اين نام به ويژه در تركى آذربايجانى "قورخود" به معنى مهيب و يا انديشناك مىباشد. امروز در منطقه ترك نشين شمال خراسان-افشار يوردو- در شهرستان تركى بجنورد نيز محلى بنام "قورخود" وجود داردּ

افسانه دده قورقود از آلتاىهاى سيبرى به تركستان و از تركستان به قفقاز و خاورميانه و از قفقاز و خاورميانه به سوى آناتولى و آسياى صغير و بين النهرين راهى طولانى طى نموده٬ حكايات آن در هر كدام از اين سرزمينها بارها و بارها از سوى توده هاى ترك خوانده شده است. با هر خوانش٬ متقابلا بخشهايى از بافت و رويدادهاى آن سرزمين را در خود جذب نموده و به واقع قورقودى نو آفريده شده است. بدين ترتيب هر قورقود در حالى كه ادامه دهنده قورقود پيشين و غير از آن است در عين حال خود او نيز است. افزون بر آن در دنياى ترك٬ روشن بينان خردمندى كه به حيات معنوى توده ها جهت مىداده اند از سوى خلق قورقود ناميده شده اند. به همين سبب است كه در دنياى ترك٬ ما نه با يك دده قورقود بلكه با سيستمى از دده قورقودهاى معنوى-تبارى مواجه مىشويم و باز به همين سبب است كه در مناطق مختلف دنياى ترك٬ از ازبكستان تا آنادولو و توركمان ائلي در عراق و بويژه در آزربايجان از دربند تا قروه٬ مزارهاى بسيار قورقود مشاهده مىشود. تا قورقود دربند و قروه آذربايجان٬ صدها قورقورد ديگر وجود داشته است و دده قورقودى كه در كتاب دده قورقود از آن نام برده مىشود نيز تنها يكى از آخرين نمايندگان سلسله قورقودهاست. شخصيت و افسانه هاى دده قورقود متعلق به دنياى تركى و دده قورقود و افسانه هاى دده قورقود ميراث مشترك همه خلقهاى ترك است. آنچه كه انحصارا به آذربايجان تعلق دارد گونه اى از آن يعنى كتاب دده قورقود است كه بلاواسطه در آذربايجان (تركيه٬ قفقاز و ايران) شكل نهايى خويش را پيدا نموده و به تركى آذربايجانى نگاشته شده است.

دنيز بولاغي: چشمه‌ آب معدني بابا گرگر

در 18 كيلومتري‌ شمال‌ شرقي‌ شهرستان‌ قروه‌، در روستاي‌ «باباگرگر»، در فاصله چند صد متري اين مدفن چشمه‌اي‌ جوشان‌ هميشه‌ مي‌خروشد كه‌ به‌ آن‌ "دنگز" (دهنز٬ دكنز) مي‌گويند كه يكي از مهمترين چشمه هاي آب معدني آزربايجان (قرار گرفته در تركيب استان فعلي كردستان) استּ "تنگيز" لغتي در تركي باستان به معناي رودخانه بزرگ٬ درياچه و دريا بوده٬ معادل آن در تركى نو٬ دنيز (در تركي چوواشي٬ تنگير) مىباشد ּ

آب‌ اين‌ چشمه‌ كه از دل زمين مي جوشد،‌ در استخري‌ عميق‌ و مدور به‌ محيط ‌ 200 متر جمع‌ مي‌شود و منظره جالبي ايجاد مي كند. اين‌ آب به‌ علت‌ وجود املاح‌ معدني‌ به‌ ويژه‌ گوگرد رنگ‌ آن‌ مايل‌ به‌ سرخ‌ است‌ و در بعضي‌ مواقع‌ به‌ رنگ‌ زرد مايل‌ به‌ نارنجي ليمويي‌ در مي‌آيدּ اين نوع آب ها از دسته آب هاي كلرو بيكربناته مخلوط گازدار و داراي طعم مخصوصي اند و در تركيب خود انيدريد كربنيك داشته و آرام بخش هستندּو ظاهرا براي برخي بيماري هاي دستگاه گوارش مانند سوء تغذيه و نيز راشيتيسم‌ و درمان‌ تورم‌ امراض‌ سودايي‌ و پوستي‌ بسيار موثر اندּ علاوه بر اينها چشمه آب تلخ پيرصالح در محدوده شهرستان بيجار براي درمان بيماريهاي رماتيسمي مفيد است.

اين چشمه مورد توجه اهالي محل و مسافران است و همه ساله افراد زيادي از ساير شهرستانها و استانهاي هم جوار براي درمان بيماريهاي پوستي و گوارشي به اين چشمه مراجعه مي كنند. چشمه‌ دنگيز و امامزاده‌ باباگرگر و برجستگي مربوط به اژدها در كنار آن‌، از مكان‌هاي‌ طبيعي‌ و تاريخي‌ و از قابليت‌هاي جهانگردي و زيارتي مناسب اين بخش از آزربايجان و فعلا يكي از جاذبه ها و تفرجگاه هاي مهم استان كردستان محسوب مي شود.

برخي از گورگورها و دنگزهاي ديگر:

در آزربايجان جنوبي٬ ديگر مناطق ترك نشين ايران٬ در بخش آزربايجاني شرق تركيه٬ و همچنين در ميان منطقه زيست دياسپوراي تركان آزربايجاني در عراق٬ مناطق بسياري با نام گوگور وجود دارندּ از آن جمله اند:

گورگوربابا در كركوك, توركمان ائلي- عراق: گورگوربابا نام منطقه اي نفتي در آغوش تپه هاي جنوب غربي كركوك و نخستين منطقه نفتي كشف شده در عراق و يكي از بزرگترين آنها در جهان استּ گورگوربابا به سبب وجود آتشي جاويدان (سؤنمه ز اود٬ نار الازليه) كه كاملا در وسط منطقه نفتخيز قرار گرفته به دليل عظمت و حشمت اين آتش و شعله هايش كه يكي پس از ديگري سر مي كشند٬ شهره استּ آتش هميشه روشن گورگوربابا از باد و باران و برف و سرما و طوفان متاثر نمي شودּ و اين خصوصيات باعث شده اند كه مردم به اين آتش و منبع آن به چشم پديده اي مقدس بنگرندּ روايت مي شود كه حتي چنگيز خان نيز در مقابل عظمت آتش گورگوربابا زانو زده و دعا نموده استּ آتش جاويد گورگوربابا در ادبيات دياسپوراي تركان آزربايجاني عراق (توركمان) سمبل حسرت بي پايان استּ يكي از مشهورترين نظيره ها براي اثر جاودانه شهريار٬ حيدربابا٬ در توركمان ائلي عراق و بنام "گورگوربابا" سروده شده استּ

در شرق تركيه: در نواحي آزربايجاني شرق تركيه٬ تپه هاي به نام گورگوربابا و گورگور وجود دارندּ

در آزربايجان جنوبي:

گورگوردره و گورگور گدييي در ميشوداغ, گونئي: در ميشو داغ (كوههاي مشيو) شهرستان گونئي (شبستر ويا ارونق و انزاب) يك دره و يك گديك بنامهاي گورگور دره (دره طنين دار) و گورگور گدييي (پيچ گورگور) وجود دارندּ

گورگور چاغلاياني (آبشار) خياو چاى در ساوالان داغي: گورگور به آبشار واقع در مسير خيوچاى (رودخانه خياو) اطلاق ميشود كه در جنوب روستاى موئيل مشگين شهر و در ارتفاع 2600 مترى از سطح دريا واقع استּ بلندى آبشار حدود 12-10 متر بوده و از نظر حجم جريان قابل توجه ميباشد. حوضچه اى دايره اى شكل در محل ريزش آب ايجاد شده است. آبشار گورگور بعلت منظره جالب طبيعى و وجود ماهى قزل آلاى خال قرمز در رودخانه و حوضچه پايين دست و برخوردارى از موهبت آبگرم معدنى ملك سوئى و چشم اندازى از كوهستان ساوالان (ارتفاعات دلى آلى، آيقار، هرم و كسرى) جذاب و ديدنى استּ آبشار گورگور ساوالان در حدود 12 متر ارتفاع و 200 مترمربع محوطه گردشگاهي دارد و در يكي از زيباترين نقاط طبيعي استان يعني دامنه شمالي كوه ساوالان واقع شده است. دسترسي به آن تا دامنه‌هاي كوه با ماشين و بقيه با پاي پياده امكان‌پذير است. اين آبشار همراه با ديگر عناصر زيبا و بديع طبيعي مانند يخچالهاي دائمي، چشمه‌هاي آب گرم و آب معدني متعدد، و پوشش گياهي مصفا فضايي مناسب و دلپذير براي علاقه‌مندان زيبايي‌هاي طبيعت بوجود آورده و هر ساله هزاران نفر را جذب مي كند.

گورگور داغي در تخت سليمان, تيكان تپه: ورقه تخت سليمان در چهار گوش تيكان تپه (تكاب) از استان آزربايجان غربي و زنجان واقع استּ در اين حوزه كوهستاني كوهي بنام گوگور با ارتفاع ٢٩٠ متر وجود داردּ

درياچه دنگز در لارستان: در جنوب ايران و در حاشيه تنگه هرمز٬ در شمال لار درياچه اي با نام تركي دنگز (dangz) وجود دار كه يادگار سكونت تركان در قرون اوليه عهد اسلامي در اين مناطق استּ

گئرچه يه هو!!!